Resumo
A fim de compreender a emergência de uma “pedagogização da amizade”, a partir de fins do século XX, o presente artigo analisa a relação entre amizade, infância e educação no pensamento de Michel de Montaigne. O artigo analisa a emblemática obra Ensaios de Montaigne, para explorar (im)possibilidade de uma amizade verdadeira entre crianças e do uso da amizade como elemento pedagógico. A partir disso, o texto está organizado nas seguintes partes: (1) uma breve análise dos principais pontos da noção de amizade em Montaigne; (2) uma exploração dos temas da moral, virtude e verdade no pensamento montaigniano; (3) uma análise das noções de natureza (humana), de educação e de criança na obra do ensaísta francês; e, por fim, (4) algumas considerações finais. O artigo concluí que haveria uma impossibilidade da amizade entre crianças e de sua ausência como elemento pedagógico, no pensamento de Montaigne.
Referências
ALOTAIBI, T. A. et al. The Benefits of Friendships in Academic Settings: A Systematic Review and Meta-Analysis. Cureus, v. 15, n. 12, p. 1-10, Dec. 2023.
ANTUNES, D. "Da educação das crianças" em Montaigne: uma ideia de formação humana. [S.l.]: [s.n.], 2012. Dissertação (Mestrado em Educação) – Centro de Ciências da Educação, Universidade Federal de Santa Catarina, Florianópolis, 2012.
ARIÈS, P. L'Enfant et la vie familiale sous l'Ancien Régime. Paris: Plon, 1960.
ARISTÓTELES. The Nicomachean ethics. Dordrecht, NL: D. Reidel, 1975.
AYMARD, M. Amizade e convivialidade. In: CHARTIER, R. História da vida privada 3: da Renascença ao Século das Luzes. Tradução de Hildegar Feist. São Paulo: Companhia das Letras, 2009. p. 439-81.
AZAR FILHO, C. M. Natureza e lei natural nos Ensaios de Montaigne. Princípios: Revista de Filosofia (UFRN), v. 3, n. 4, p. 51-71, jan./dez. 1996. Disponivel em: https://periodicos.ufrn.br/principios/article/view/708. Acesso em: 19 mar. 2022.
BRENNER, Y. Montaigne on Education: Make America Think Again. The Journal of the Core Curriculum, v. 27, p. 37-42, Spring 2018.
BUJES, M. I. E. A invenção do eu infantil: dispositivos pedagógicos em ação. Rev. Bras. Educ., v. 21, p. 17-39, dez. 2002. Acesso em: 20 jun. 2019.
BUJES, M. I. E. Artes de governar a infância: linguagem e naturalização da criança na abordagem de educação infantil da Reggio Emília. Educ. rev., Belo Horizonte, v. 48, p. 101-23, dez. 2008. Acesso em: 20 jun. 2019.
CARDOSO, S. Paixão da igualdade, paixão da liberdade: a amizade em Montaigne. In: CARDOSO, S. E. A. Os sentidos da paixão. São Paulo: Companhia das Letras, 1987. p. 159-94.
CARNIEL, F. R.; CUNHA, M. V. Infância, educação e linguagem em Michel de Montaigne. Teias, v. 23, n. 68, p. 42-54, mar. 2022.
CICERO, M. T. De Re Publica; De Leibus; Cao Maior De Senectute; Laelius de Amicitia. Oxford, UK: Oxford University Press, 2006.
CORSARO, W. A. Friendship and peer culture in the early years. Norwood, US: Ablex Publishing Corporation, 1985.
ERASMUS, D. De civilitate morum puerilium. Antuerpiæ: Michaelem Hillenium, 1530.
ERASMUS, D. Collected works of Erasmus, v. 23-24: literary and educational writings 1-2. Toronto, CA: University of Toronto, 1978.
FOUCAULT, M. Les mots et les choses: une archéologie des sciences humaines. Paris: Gallimard, 1966.
FOUCAULT, M. Le corps utopique; Les hétérotopies. 2a. ed. Paris: n-1, 2021.
FRAISSE, J.-C. Philia: la notion d'amitié dans la philosophie antique. Paris: J. Vrin, 2016.
GLAUSER, A. Montaigne et l'éducation paradoxale. Kentucky Romance Quarterly, v. 16, n. 4, p. 375-82, 1969. Acesso em: 10 jan 2022.
GOITEIN, S. D. Formal friendship in the Medieval near East. Proceedings of the American Philosophical Society, v. 115, n. 6, p. 484-489, Dec. 1971. Disponivel em: https://www.jstor.org/stable/985841. Acesso em: 4 dez. 2018.
HARTLE, A. Montaigne and skepticism. In: LANGER, U. The Cambridge companion to Montaigne. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2005. p. 183-207.
JAEGER, W. Paideia: a formação do homem grego. Tradução de Artur M. Parreira. 6a. ed. São Paulo: WMF Martins Fontes, 2013.
KOHAN, W. O. Devir-criança da filosofia: infância da educação. Belo Horizonte: Autêntica, 2010.
KOMENSKÝ, J. A. Opera Didactica Omnia: Variis hucusque occasionibus scripta, diversisque locis edita, nunc autem non tantum in unum, ut simul sint, collecta, sed & ultimo conatu in Systema unum mechanice constructum, redacta. Amsterdami: Impensis Laurentii de Geer, excuderunt Christophorus Cunradus, & Gabriel a Roy, 1657. Disponivel em: http://mateo.uni-mannheim.de/camenaref/comenius.html. Acesso em: 4 out. 2021.
KONSTAN, D. Friendship in the classical world. 1. ed. Cambridge: Cambridge University, 1997.
LANGER, U. Montaigne’s political and religious context. In: LANGER, U. The Cambridge companion to Montaigne. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2005. p. 9-26.
MACLEAN, I. Montaigne and the truth of the schools. In: LANGER, U. The Cambridge companion to Montaigne. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2005. p. 142-62.
MACPHAIL, E. Montaigne on Friendship. In: DESAN, P. The Oxford Handbook of Montaigne. Oxford, UK: Oxford University Press, 2016. p. 615-29.
MIALARET, G.; VIAL, J. Histoire mondiale de l'éducation 1: Des origines à 1515. 1a. ed. Paris: Presses Universitaires de France, 1981.
MIALARET, G.; VIAL, J. Histoire mondiale de l'éducation 2: De 1515 à 1815. Paris: Presses Universitaires de France, 1981a.
MIALARET, G.; VIAL, J. Histoire mondiale de l'éducation 3: de 1815 à 1945. Paris: Presses Universitaires de France, 1981b.
MONROE, P. A Cyclopedia of Education, v. 5. New York: MacMillan Company, 1919. Disponivel em: https://archive.org/details/cyclopediaofeduc05monr. Acesso em: 10 nov. 2021.
MONTAIGNE, M. D. Essais. Paris: Abel L'Angelier, 1595. Disponivel em: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k10425938. Acesso em: 12 dez. 2019.
MONTAIGNE, M. D. Essais, v. 1. Paris: Gallimard, 1965a.
MONTAIGNE, M. D. Essais, v. 2. Paris: Gallimard, 1965b.
MONTAIGNE, M. D. Essais, v. 3. Paris: Gallimard, 1965c.
NDIAYE, W. Montaigne, l'éducation et la pédagogie. Liens, v. 28, n. 2, p. 86-95, Décembre 2019.
NEWCOMB, A. F.; BAGWELL, C. L. Children’s friendship relations: A meta-analytic review. Psychological bulletin, v. 117, n. 2, p. 306-347, 1995.
O’BRIEN, J. Montaigne and antiquity: fancies and grotesques. In: LANGER, U. The Cambridge companion to Montaigne. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2005. p. 53-73.
ORTEGA, F. Genealogias da amizade. São Paulo: Iluminuras, 2002.
PAISSE, J.-M. De l'éducation selon Montaigne. Bulletin de l'Association Guillaume Budé, v. 2, p. 285-93, juin 1970.
PLATÃO. Œuvres complètes. Paris: Flammarion, 2008.
RESENTE, H. Michel Foucault: o governo das infâncias. Belo Horizonte: Autêntica, 2015.
SCHÉRER, R. Enfantines. Paris: Economica, 2002.
SCHNEEWIND, J. B. Montaigne on moral philosophy and the good life. In: LANGER, U. The Cambridge companion to Montaigne. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2005. p. 207-28.
THEOBALDO, M. C. Sobre o “Da educação das crianças”: a nova maneira de Montaigne. [S.l.]: [s.n.], 2008. Tese (Doutorado em Filosofia) – Faculdade de Filosofia, Letras e Ciências Humanas, Universidade de São Paulo, 2008.

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
Copyright (c) 2025 Synesis (ISSN 1984-6754)